Луковский сельсовет в Великой Отечественной войне

В годы Великой Отечественной войны 220 жителей Луковского сельсовета сражались с немецко-фашистскими захватчиками на фронтах и в партизанских отрядах, из них живыми домой вернулись только 115 человек. 105 человек погибли в борьбе с врагом, из них: деревня Луково – 26, деревня Ужово – 16, деревня Высокое – 20, деревня Грушка – 15, деревня Заболотье – 28 человек.

Жертвами фашистского террора стали еще около 400 мирных жителей, из них: деревня Ужово – 5, деревня Высокое  - 9, деревня Луково – 15, деревня Заболотье – 323 человека. 

Всего погибло около пятисот из полутора тысяч жителей Луковского сельсовета – каждый третий. По сегодняшний день невозможно назвать точное число погибших, так как до войны в деревнях Луково и Заболотье проживали семьи евреев, которые были отсюда вывезены и уничтожены фашистами. По воспоминаниям старожилов, в деревне Луково проживали 10 еврейских семей, но точное количество людей в них не определено и составляло примерно 50 человек. А довоенные документы не сохранились.

Ночью 23 сентября 1942 года фашистами была окружена деревня Заболотье, а утром всё население деревни было согнано к зданию школы якобы на собрание. Мужчинам было приказано взять лопаты. Люди догадывались, что их ждет смерть, и не ошиблись. Мужчин немцы заставили  выкопать большие ямы. Затем людей заставили раздеваться, расстреливали и тела скидывали в эти ямы, ставшие для них общими могилами. Каратели не щадили ни детей, ни женщин. Такой страшный факт: накануне ночью в одной семье родилось двое близнецов, а днем они были уничтожены вместе со всеми. Всего в этот день было расстреляно 289 человек. Затем еще четыре дня из пустующих домов и хозяйственных строений враги выводили домашний скот, выносили сельскохозяйственную продукцию, наиболее ценное имущество. 27 сентября деревня была полностью сожжена. Капитан Пелльс, командир карателей в своём отчете начальству докладывал: «…сожжён 151 двор, угнано 700 голов рогатого скота, 400 свиней, 400 овец и 70 лошадей, Вывезено хлеба: 300 ц обмолоченного и 500 ц необмолоченного. Конфисковано около 150 сельскохозяйственных машин (ручной привод) и многочисленная утварь».

Деревня Заболотье после войны возродилась. Она увековечена в мемориальном комплексе «Хатынь». В 2005 году в деревне открыт памятник с именами всех погибших мирных жителей.

1 января 1943 года немцами была сожжена деревня Грушка (28 из 33 дворов), однако все ее жители успели уйти в лес и остались живы.

В кабинете истории и школьном музее много различных материалов по этому периоду истории. Так, собраны и систематизированы сведения по каждому из 115 участников войны, вернувшихся с фронта по форме: фотография (фотографии); Фамилия, имя, отчество; год рождения или годы жизни; место жительства; воинское звание; участие в боевых действиях на фронте (партизанской борьбе); боевые награды. Также имеются воспоминания многих участников войны. Имеются списки всех уничтоженных фашистами мирных жителей и погибших в борьбе с врагом.

Также в экспозиции школьного музея представлены документы участников Великой Отечественной войны (красноармейские книжки, военные билеты, удостоверения инвалидов и участников ВОВ, боевые награды и удостоверения к ним, благодарности за освобождение или взятие отдельных городов (12 таких благодарностей принадлежат одному человеку – Стасюку Василию Ивановичу, который еще при жизни сам подарил их для музея) (приложение 44).

В кабинете истории еще представлены фрагменты оружия и снаряжение воинов, найденные на местах боев на территории сельсовета, а также экспонаты, подаренные нам из Брестской крепости.

Малоритский район был освобожден 20 июля 1944 года.

Ахвяр малася быць больш

У самым цэнтры аграгарадка  Лукава знаходзіцца брацкая магіла, у якой пахаваны 12 мірных жыхароў і савецкі воін, якія ў ліпені 1942 года былі расстраляны фашыстамі. На магіле ўстаноўлены сціплы абеліск, на мемарыяльнай дошцы якога імёны загінуўшых.

Што ж адбылося ў той ліпеньскі дзень 1942 года?

Успамінае 89-гадовая жыхарка Лукава Шышук Вера Васільеўна. “Мы жылі на хутары. Тады мне было 16 гадоў. У тую раніцу мой бацька Стасюк Васіль Навумавіч выйшаў на вуліцу і пачуў цыгарэтны пах. Ён зразумеў, што гэта ідуць немцы і будзе штосьці нядобрае. Адразу бацька пайшоў да свайго брата Назара, хутар якога быў непадалёку, і параіў яму хутчэй уцякаць, таму што брат да вайны быў актывістам сельскага Савета, а сам вярнуўся дамоў. Назар з жонкай Марыяй адразу пакінулі хутар. Бацька выгнаў з хлява кароў, авечак, сказаў мне і майму малодшаму брату Васілю, каб мы адагналі жывёл ад хутара і глядзелі за імі. Мы паслухаліся. Я глядзела за каровамі, а брат непадалёку пасвіў авечак. Неўзабаве я ўбачыла, што ад хутара ў наш бок ідзе мая маці Фядосся Цімафееўна, але яе аклікнуў бацька і яна вярнулася назад. Праз некаторы час на хутары з’явіліся немцы. Яны схапілі бацькоў і прывязалі вяроўкамі  да легкавой машыны, якая накіравалася ў бок вёскі. Я бачыла, як прывязаныя бацькі беглі за машынай. Мой брат, які быў бліжэй да хутара, пабег за імі. Потым ён расказаў мне, што яму ўдалося дагнаць машыну, але немцы пачалі яго адганяць ад бацькоў, а калі ён не паслухаў, то адзін з немцаў некалькі разоў ударыў яго з крыкам “кляйнэ швайн”. Пасля гэтага ён перастаў бегчы за машынай. Ён яшчэ бачыў, што калі бацькі зусім знясілелі і пападалі, то машына цягнула іх на вяроўцы па дарозе. Потым я таксама пабегла ў вёску, але калі прыбегла, то жывымі сваіх бацькоў я ўжо не застала. Яны ляжалі тварамі ўніз з прастрэленымі  ў патыліцы галовамі. Я павярнула маці тварам уверх, дастала хустку, якая віднелася ў яе з-за пазухі і павязала яе на галаву маці. Побач ляжалі яшчэ некалькі расстраляных людзей.

За што былі забіты мае бацькі? З партызанамі ніякіх адносін у іх не было. Праўда, раней, калі стараста (солтыс) вёскі хацеў забраць у нас каня, то бацька сказаў яму: “Што мне без каня  застаецца рабіць? Хіба што ісці ў лес?” Напэўна, гэта і з’явілася нагодай для жорсткай помсты”.

У той дзень ад рук карнікаў загінуў Чырук Назар Астапавіч і амаль уся яго сям’я:  жонка Марыя Георгіеўна і дзеці Кацярына, Сцяпан, Васіль, Андрэй і Мікалай 19, 10, 7, 6 і 4 гадоў адпаведна. Фашысты прыйшлі на хутар, які знаходзіўся недалёка ад вёскі, і расстралялі сям’ю ў сваім двары. Выратавацца ўдалося толькі 13-гадовай Харытыне, якая паспела ўцячы і схавацца ў ляску непадалёку. Астанкі загінуўшых былі перанесены ў брацкую магілу ў вёсцы толькі ў 1967 годзе, калі на магіле быў устаноўлены абеліск.

Тады былі таксама расстраляны Чырук Васіль Савіч, Алесіюк Аляксей Тарасавіч, Алесіюк Наталля Іванаўна. Усе яны сталі нявіннымі ахвярамі фашыстаў.

Паўлоўскі Якаў, масквіч, быў савецкім воінам, які трапіў у палон да немцаў у пачатку вайны і з якога яму ўдалося ўцячы. Ён быў схоплены на адным з хутароў, дзе хаваўся ад немцаў і расстраляны разам з мясцовымі жыхарамі.

Максімук Мікалай Іосіфавіч, жыхар Лукава (1932 года нараджэння) расказаў наступнае: “Наша сям’я жыла на хутары Закарчага, што непадалёку ад вёскі Лукава. Мой бацька Іосіф Зосімавіч быў звязаны з партызанамі, якія часам наведвалі наш хутар. Напярэдадні пад вечар бацька з сябрам Шышуком Іванам пайшоў на возера на рыбалку. У асноўным у сеткі траплялі сомікі і ўлоў рыбы хутка павялічваўся. Але ў той вечар каля берага разгуляліся ляшчы, якіх сеткамі злавіць было немагчыма. Для гэтага мясцовыя рыбакі выкарыстоўвалі спецыяльныя вялікія восці. Такія восці былі ў солтыса, які жыў непадалёку ад возера. Бацька вырашыў пайсці да яго і папрасіць гэту прыладу. Калі ён падышоў да дома старасты, то праз прыадкрытыя дзверы пачуў размову гаспадара і бургамістра (таксама жыхара Лукава). Яны гаварылі пра тое, каго заўтра немцы павінны расстраляць. Ён пачуў сваё імя і імя брата Дзмітрыя, які да вайны быў актывістам сельскага Савета. Папярэдзіўшы брата, бацька вярнуўся на возера, дзе яго чакаў напарнік. Ён расказаў яму усё, што пачуў. Хутка схаваўшы злоўленую рыбу, Шышук вярнуўся дадому, а бацька пайшоў у лес, да якога было каля кіламетра.

Апынуўшыся ў лесе, ён далей не пайшоў, а стаў чакаць. Раніцай з боку вёскі пачуўся гул машын, які нарастаў, і бацька зразумеў, што гэта немцы. Яны акружалі вёску і прылеглыя хутары. Бліжэй да поўдня бацька вырашыў даведацца, што адбываецца на яго хутары. Ён асцярожна прабіраўся бліжэй да дому. Тады ў гэтай мясцовасці раслі вялікія дубы. Ён залез на адзін з іх і з вышыні ўбачыў, што на хутары і навокал немцы. І тут яго заўважыў адзін з немцаў, які пачаў страляць з аўтамата па ім. Бацька хутка злез з дрэва і паўзком пачаў прабірацца ў бок лесу. На шляху аказалася поле са спеючай збажыной, і ён папоўз у ім. Раптам пачуўся блізкі брэх сабакі і бацька зразумеў, што яго ўжо шукаюць. Але сабака не ўзяў след і немцы, гучна размаўляючы, прайшлі міма. Дзень быў вельмі спякотны. Хутка бацька быў зноў ў лесе і пагэтаму застаўся жывым. Потым ён не раз падрабязна пра гэта расказваў.

Наша сям’я налічвала 6 чалавек: бацька, маці і чацвёра дзяцей. Старэйшай Ірыне было 13 гадоў, мне – 10, Ганне – 7, а самаму малому – Івану – каля паўтара года. Калі карнікі прыйшлі на наш хутар, я глядзеў за каровамі, якія пасвіліся непадалёку. Хутка да мяне падышлі некалькі паліцаяў, якія размаўлялі на ўкраінскай мове. Яны спыталі, ці ведаю я, дзе зараз мой бацька і ці прыходзяць да нас партызаны. Я адказаў, што ён пайшоў вечарам на рыбалку, а больш нічога не ведаю. Паліцаі далі мне некалькі цукерак і патрабавалі расказаць усё, што я ведаю. Але я толькі паўтараў адно і тое ж. Тады яны мяне сталі біць, а потым загадалі ісці ў хату. У гэты час другія паліцаі і немцы дапытвалі пра бацьку маю маці, якая таксама гаварыла тое самае. Адзін з немцаў пачаў біць яе нагамі ў жывот  і па галаве. Малое дзіця пачало плакаць. Тады немец ударыў яго пісталетам па галаве, з якой пайшла кроў (праз некалькі дзён хлопчык памёр). Сястру Ірыну паліцаі некалькі разоў вадзілі да возера, дзе былі  рыбакі, каб яна паказала бацьку.

Чаму нас тады не расстралялі, мы даведаліся пазней. Аказваецца, стараста папрасіў карнікаў сям’ю не чапаць, бо баяўся, што бацька яму за гэта адпомсціць”.

70-годдзе Перамогі над нямецка-фашысцкімі захопнікамі – вялікая дата для кожнага з нас. І пакуль жыве памяць аб гэтай вайне, самай крывавай у гісторыі чалавецтва, памяць аб тых, хто загінуў у жорсткай барацьбе з ворагам, і тых, бязвінна забітых і зверскі замучаных, жыве і надзея. Надзея на тое, што падобнае больш не паўторыцца. Ніколі.

Матэтыял падрыхтаваў Мікалай БАЛІЦЭВІЧ,

настаўнік Лукаўскай сярэдняй школы